Για τον Γρηγόρη

του Χρίστου Μάη

Αυτό το σημείωμα άρχισε να γράφεται τη μέρα που μαθεύτηκε πως ο Γρηγόρης δεν είναι πια εδώ, τη Δευτέρα 23/1/17. Έμεινε ανολοκλήρωτο, μιας και η συναισθηματική φόρτιση ήταν πολύ μεγάλη. Μετά την κηδεία του το Σάββατο 28/1/2017, η φόρτιση έχει γίνει ακόμη μεγαλύτερη. Παρόλα αυτά, το κείμενο πρέπει να ολοκληρωθεί ως χρέος απέναντι στον Γρηγόρη αλλά και τον συγγραφέα του.

Στις 23/1/2017 πέθανε ο σύντροφος Γρηγόρης Κωνσταντόπουλος, ένας άνθρωπος με τον οποίο συνδέθηκα, όπως και πολλοί άλλοι, στενά για αρκετά μεγάλο διάστημα της πολιτικής μου στράτευσης. Μέσα από αυτή τη διαπροσωπική σχέση, τα λεγόμενα του Γρηγόρη αλλά και τις πράξεις του, διαμορφώθηκαν τα συμπεράσματα για το ποιος ήταν ο Γρηγόρης.

Ο Γρηγόρης ήταν, αν όχι ο μοναδικός, σίγουρα ο τελευταίος Έλληνας μαοϊκός. Κι επειδή η πρόταση αυτή μπορεί μερικούς να τους ξενίσει (ή και να τους ξινίσει, αλλά αυτό δεν με απασχολεί καθόλου), οφείλω να εξηγηθώ. Ήταν μαοϊκός και όχι μαρξιστής-λενινιστής επειδή διαμορφώθηκε ως τέτοιος στον Καναδά και όχι στην Ελλάδα. Δηλαδή, δεν διαμορφώθηκε ιδεολογικο-πολιτικά κατά την περίοδο προ της Μεγάλης Προλεταριακής Πολιτιστικής Επανάστασης, σε αντιπαράθεση με τον ρεβιζιονισμό. Δεν διαμορφώθηκε, αν το θέλετε, σε μια αντιπαράθεση με την ΕΔΑ και τους Λαμπράκηδες. Συμμετείχε βέβαια στο κίνημα, στα Ιουλιανά, ως διαδηλωτής, αλλά δεν είχε συμμετάσχει σε αυτή την αντιπαράθεση που ήταν μια αντιπαράθεση μεταξύ του «αναθεωρητικού» και του «συνεπούς» αριστερού δρόμου. Δεν ήταν από αυτούς που αντιλαμβάνονταν τον μ-λ δρόμο ως αναγέννηση ή ανασυγκρότηση του παλιού, μιας και δεν είχε τις ρίζες του σ’ αυτό το παλιό. O Γρηγόρης δεν περίμενε το καινούριο να φτιαχτεί από τα παλιά και ξεπερασμένα υλικά αλλά αναζητούσε τα καινούρια που θα το οικοδομήσουν. Τομή σε αυτό το τελευταίο υπήρξε η ανοιχτή διαπάλη της επαναστατικής με την ρεβιζιονιστική άποψη όπως αυτή διαμορφώθηκε στα πλαίσια της ΜΠΠΕ σε αντιπαραβολή με την διαπάλη εντός των κλειστών θυρών του Πολιτικού Γραφείου του Μπολσεβίκικου Κόμματος επί Στάλιν, μια διαπάλη η οποία δεν έγινε ποτέ κτήμα των μαζών, στις οποίες ο Γρηγόρης, όπως άλλωστε κι ο Μάο, είχε ακλόνητη εμπιστοσύνη.

Γνωρίστηκε με τις επαναστατικές ιδέες στον Καναδά, όπου επί της ουσίας ήρθε σε επαφή με τον μαοϊσμό, όπως αυτός προσλήφθηκε στις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, με τις ιδιαιτερότητες της καθεμιάς. Κι ο Καναδάς είχε αρκετές ιδιαιτερότητες. Για να αντιληφθεί κανείς το πιο πάνω, οι σ. ή έστω αρκετοί σ. που προέρχονταν από τη μήτρα της «Αναγέννησης» και της προδικτατορικής «ΠΠΣΠ» ή που συγκροτήθηκαν από αυτούς τους συντρόφους έλεγαν και λένε: «δεν είμαστε με το κόκκινο βιβλιαράκι». Το έργο αυτό του Μάο («Αποσπάσματα από τα έργα του Προέδρου Μάο») δεν αποτέλεσε ποτέ ένα ουσιαστικό εργαλείο στα χέρια τους, αντιθέτως μετατράπηκε σύντομα σε ένα φετίχ της περιόδου, με αποτέλεσμα την κριτική στάση έναντί του.

Ο Γρηγόρης δεν συμφωνούσε με αυτή την άποψη, ήταν με το «κόκκινο βιβλίο». Υπερασπιζόταν μέχρι τέλους πως αυτό ήταν που του έδωσε τις κατευθύνσεις για να συγκροτήσει την οργάνωση «Συνεπή Πάλη» στο Τορόντο του Καναδά το 1970, πως ήταν αυτό που τον συγκρότησε ιδεολογικά και πολιτικά ούτως ώστε να κάνει τα πρώτα του βήματα κινηματικά. Η «Συνεπής Πάλη» ήταν μια οργάνωση καθαρά εργατική στα πρώτα της βήματα, η οποία εξέδιδε σε χιλιάδες αντίτυπα το μηνιαίο εφημεριδάκι «Συνεπή Πάλη» με συντακτικό λάθος στον τίτλο, λόγω της περιορισμένης μόρφωσης των μελών της. Είχε τη δύναμή της στο Τορόντο με επιρροή και στο Μόντρεαλ. Τα όποια μέλη της, όμως, όσο δεν διάβασαν στα σχολικά τους χρόνια, διάβασαν κατά τα χρόνια της πάλης τους. Ο σύντροφος Γρηγόρης και άλλοι σύντροφοί του  πήγαιναν σε βραδινά μαθήματα αγγλικών για να είναι σε θέση να διαβάζουν την επαναστατική φιλολογία της εποχής και κυρίως για να μπορούν να συμμετέχουν στις συζητήσεις και κυρίως στο πολυεπίπεδο κίνημα που περιλάμβανε τόσο τους αντιπολεμικούς-αντιιμπεριαλιστικούς αγώνες, τους εργατικούς αγώνες αλλά και τους μαζικούς και βίαιους αγώνες για τα δικαιώματα των διαφόρων εθνοτήτων, όπως των ιθαγενών του Καναδά.

Παράλληλα, τόσο ο Γρηγόρης όσο και οι υπόλοιποι Έλληνες σύντροφοί του υπήρξαν μέλη του ΚΚ Καναδά (μ-λ). Μια προβληματική μεν οργάνωση, μιας και ο ιδρυτής του υπήρξε ο ανάμεσα στα άλλα εγωμανής Hardial Bains, αλλά συνάμα πολυεθνοτική και μαχητική. Σε αυτά τα πλαίσια ο σ. Γρηγόρης, επί της ουσίας πολιτικός πρόσφυγας, συγκροτήθηκε ως πολιτικό υποκείμενο (μαοϊκός), ως προλεταριακός (φύσει και θέσει) διεθνιστής (Έλληνας μετανάστης/πολιτικός πρόσφυγας σε πολυεθνοτικό ιδεολογικοπολιτικό αλλά και ταξικό περιβάλλον). Ο Γρηγόρης υπήρξε ο τελευταίος από τους Έλληνες που εγκατέλειψε το ΚΚΚ(μ-λ) γιατί η πίστη του στους ανθρώπους και τις επαναστατικές ιδέες τον έκανε να επιμείνει σε μια επαναστατική κατεύθυνση εντός της οργάνωσης αυτής μέχρι που χάθηκε κάθε ελπίδα επαναπροσανατολισμού της.

Ο Γρηγόρης ήταν μαοϊκός γιατί ακολουθούσε βασικές αρχές του μαοϊσμού. Τον προλεταριακό διεθνισμό, για τον οποίο πάλευε πολλές φορές μόνος, τον θεωρούσε ως συστατικό στοιχείο του κομμουνιστικού κινήματος κι όχι σαν μια περιστασιακή ενασχόληση. Το σπίτι του ήταν πάντα ανοιχτό για τους πολιτικούς πρόσφυγες της Τουρκίας. Σε οποιαδήποτε πόλη της Ευρώπης διοργανωνόταν εκδήλωση των Τούρκων πολιτικών προσφύγων και παρευρισκόταν Έλληνας δεχόταν βροχή της ερώτησης «Γρηγόρης;» Κι όταν μάθαιναν πως είναι καλά ησύχαζαν και ορισμένοι έστελναν και χαιρετίσματα. Ο λόγος γι’ αυτή την απέραντη συντροφική -και όχι μόνο- αγάπη συμπυκνώνεται στα λόγια που μου είπε ένας Τούρκος πολιτικός πρόσφυγας πριν μερικά χρόνια, σε ένα ταξίδι με τον Γρηγόρη: «Ξέρεις τι είναι να φεύγεις νέος, κυνηγημένος και φοβισμένος από την πατρίδα σου, να διασχίζεις με τα πόδια τεράστιες αποστάσεις και στο τέλος να σε περιμένει σε μια ξένη πόλη, όπου δεν ξέρεις κανέναν, στην Αθήνα, ένα χαμόγελο και μια αγκαλιά;» Αυτός ήταν ο Γρηγόρης Κωνσταντόπουλος, αυτή είναι η ουσία του προλεταριακού διεθνισμού κι αυτός είναι ο λόγος που οι ανακοινώσεις των Τούρκων συντρόφων του ήταν βαθιά πολιτικές και συνάμα βαθιά συναισθηματικές! Αν στα τουρκο-ελληνικά λεξικά η λέξη “yoldaş” μεταφραζόταν ως σύντροφος, από το 1983 κι έπειτα η λέξη “yoldaş” οφείλει να μεταφράζεται ως Γρηγόρης!

Αλλά για να ασκείς τον προλεταριακό διεθνισμό πρέπει να αναλύεις και τη διεθνή κατάσταση και, κυρίως, την κατάσταση και τα καθήκοντα του διεθνούς επαναστατικού κινήματος. Κι ο Γρηγόρης προβληματιζόταν και συζητούσε γι αυτά τα ζητήματα με κάθε ευκαιρία. Διάβασε την «Τέταρτη Ρομφαία» του Σαντιάγο Ρονκαλιόλιο, λίγο μετά την κυκλοφορία του βιβλίου στην Ελλάδα, και προβληματίστηκε πάνω στις σκέψεις του συγγραφέα για το ΚΚ Περού, προκειμένου να τροφοδοτήσει τον δικό του προβληματισμό πάνω στην πορεία του ΚΚ Περού και κυρίως πάνω στα αδιέξοδά του.

Ο Γρηγόρης πίστευε πως η αλήθεια είναι επαναστατική και γι’ αυτό πάλευε ειλικρινά και ανοιχτά τις απόψεις του σε όλα τα επίπεδα. Σε διεθνές επίπεδο στις συζητήσεις με τους συντρόφους από τις άλλες χώρες, στην Ελλάδα στις συζητήσεις με τις άλλες δυνάμεις, εντός της οργάνωσής του με τους συντρόφους και με τους φίλους του. Ως γνήσιο τέκνο της ΜΠΠΕ ήταν υπέρ της ανοιχτής πάλης των (δύο) γραμμών και το μετουσίωνε σε πράξη με τις προφορικές και γραπτές παρεμβάσεις του τόσο σε διεθνές όσο και σε εγχώριο επίπεδο. Γι’ αυτό το λόγο κέρδισε την εκτίμηση, το σεβασμό και την αγάπη των επαναστατών. Πίστευε ακράδαντα στην αναγκαιότητα αλλά και στη δυνατότητα της κοινής δράσης, αμφισβητώντας τις ανύπαρκτες «υγειονομικές ζώνες» και ταυτόχρονα χτυπώντας τον υπαρκτό ρεφορμισμό στους κόλπους της όποιας επαναστατικής αριστεράς. Ο τελευταίος αποτελούσε κατά τον Γρηγόρη το μοναδικό ουσιαστικό εμπόδιο για την κοινή δράση. Ο Γρηγόρης στα πλαίσια της κοινής δράσης εξέθετε την άποψή του και τη στοχοθεσία του ανοιχτά και άκουγε με σεβασμό την άποψη των συνομιλητών του.

Δεν ήταν τυχαίο πως μέσα από αυτή τη διαδικασία απέκτησε μερικές πολύ βαθιές φιλίες. Με τον σ. Χρήστο Μπίστη που πέθανε πρόσφατα, τον οποίο αποχαιρέτησε ο Γρηγόρης τονίζοντας πως ήταν από «άλλη πάστα» -την ίδια με αυτόν θα προσέθετα. Άλλωστε είχαν πολλά κοινά. Την ίδια εποχή που ο ένας συγκρότησε την «Συνεπή Πάλη», ο άλλος συνέβαλε στην συγκρότηση του «ΕΚΚΕ». Δεν γνωρίζουμε αν είναι τυχαίο πως το 1973 όταν ο Γρηγόρης και οι σ. του στον Καναδά αποφασίζουν να συμμετάσχουν στο ΑΜΕΕ, ο Χρήστος Μπίστης και το ΕΚΚΕ συζητούν με το ΑΜΕΕ για ένα πιθανό κοινό βηματισμό, κάτι που δεν ευοδώθηκε. Συνεπήρε και τους δυο η ΜΠΠΕ και πάλεψαν μέχρι τέλους για την επόμενη έφοδο στον ουρανό, κόντρα στους περιορισμούς της αναπηρίας τους αλλά και τα χρόνια προβλήματα υγείας τους. Ο Σάββας Μιχαήλ, με έναν αποχαιρετισμό ανθρώπινο, πολιτικό και με τη συγκίνησή του πέραν από εμφανή. Ένας τροτσκιστής και ένας μαοϊκός που τους χώριζαν πολλά, όχι όμως η αγάπη τους για τη ζωή, η πίστη τους στον άνθρωπο και τον κομμουνισμό, ικανά στοιχεία για να συνθέσουν την αγάπη του ενός για τον άλλον. Και, τέλος, ο Μήτσος Δεσύλλας, ένας άνθρωπος που αγαπούσε πολύ τον Γρηγόρη και που δεν μπόρεσε -παρότι παρών- να διαβάσει καν τον αποχαιρετισμό που του έγραψε. Ένα επαναστατικό κουαρτέτο από το οποίο έχουν απομείνει μονάχα δυο, με εμφανή τα σημάδια της απώλειας. Όταν έμαθε από τον Μήτσο Δεσύλλα την απώλεια του Κώστα Τζιαντζή, ο Γρηγόρης δεν μπορούσε να κοιμηθεί. Θεώρησε επίσης πως έχασε ένα δικό του άνθρωπο, έναν άνθρωπο που είχε δυο στοιχεία κοινά με τον Γρηγόρη, την επαναστατική ηθική και έναν αυτόνομο τρόπο σκέψης.

Η ηθική του Γρηγόρη είναι αδιαμφισβήτητη. Υπήρξε ένας καλός άνθρωπος με αγάπη για τον συνάνθρωπό του. Όπως έγραψε ο Ναζίμ Χικμέτ και μας το θύμισε το προηγούμενο κείμενο του «Κρίση και Κριτική» αλλά και ο Βασίλης Σαμαράς, στον δικό του αποχαιρετισμό, ο Γρηγόρης ήταν «κομμουνιστής, αγάπη από την κορυφή ώς τα νύχια». Ο Γρηγόρης αγαπούσε όλο τον κόσμο. Κι αν κάποιοι τον απογοήτευαν -και στα τελευταία χρόνια της ηθικής και πολιτικής παρακμής τα παραδείγματα τέτοιων ανθρώπων πληθαίνουν γύρω μας- ο Γρηγόρης δεν κουτσομπόλευε, ούτε έλεγε βαριές κουβέντες παρά μονάχα «ντρέπομαι για λογαριασμό τους». Δεν υπήρχε χειρότερη κουβέντα που μπορούσε να πει για άνθρωπο!

Τον αυτόνομο τρόπο σκέψης του τον αποδείκνυε με την αέναη αναζήτησή του για μια σειρά ζητήματα, όπως αυτό της εργατικής τάξης ή της ΜΠΠΕ. Μια προσπάθεια για την οποία αξιοποιούσε τα τεράστια δίκτυα των φίλων του για τροφοδότηση με στοιχεία αλλά και για συζητήσεις πάνω στους προβληματισμούς του.

Η αγάπη του για τη ζωή δεν φαίνεται μονάχα από τη διαρκή πάλη του με τα προβλήματα υγείας αλλά και από την αγάπη που ανέκαθεν έτρεφε για τη νέα γενιά, με συνεχείς προσπάθειες διαπαιδαγώγησής της όχι μόνο ιδεολογικοπολιτικής αλλά και ως προς την ηθική και τίμια στάση ζωής. Θύμιζε τον γερο-πρίγκηπα Κροπότκιν που είχε το βλέμμα στραμμένο «προς τους νέους». Και αυτή την αγάπη τού την ανταπέδιδε η νέα γενιά, η οποία έδωσε μαζικά την παρουσία της στην κηδεία του και ήταν από τους πλέον συντετριμμένους γιατί έχασαν, πάνω απ’ όλα, μια μεγάλη καρδιά και μια μεγάλη αγκαλιά στο φιλόξενο πάντα διαμέρισμα της οδού Σουλτάνη.

Όλα αυτά τα σοβαρά και πολιτικά τα συνδύαζε με αστείρευτο χιούμορ και απίστευτες πλάκες. Ορισμένες εκ των οποίων ήταν τόσο χοντρές που σύντροφοί του και θύματα των πλακών του έκαναν να του μιλήσουν για χρόνια. Ήταν επίσης φοβερός παραμυθάς. Ιδίως στο παλιό βιβλιοπωλείο, μέσα σε λίγα τετραγωνικά χωρούσαν τα βιβλία, η Γιώτα, ο Γρηγόρης, και ένα σωρό ιστορίες. Σε μια από τις ιστορίες του, ο Γρηγόρης ισχυρίστηκε πως συνταξίδεψε όσο ήταν στον Καναδά με την Τζόαν Μπαέζ, η οποία μάλιστα του άρεσε ως γυναίκα.

Θα κλείσω, λοιπόν, με κάποιους στίχους ενός τραγουδιού που τραγούδησε η Μπαέζ για τον Σουηδό μετανάστη και ριζοσπάστη συνδικαλιστή Τζο Χιλλ:

«Ονειρεύτηκα τον Τζο Χιλλ χθες το βράδυ/ Ζωντανό όπως εσύ κι εγώ/ Του είπα «μα Τζο, είσαι δέκα χρόνια νεκρός»/ «Ποτέ δεν πέθανα» είπε αυτός/ «Ποτέ δεν πέθανα» είπε αυτός (…) Από το Σαν Ντιέγκο μέχρι το Μέιν/ Σε κάθε ορυχείο και μύλο/ Όπου οι εργάτες υπερασπίζονται τα δικαιώματά τους/ Εκεί θα βρεις τον Τζο Χιλλ (…)»

Κι είμαι σίγουρος πως ο Γρηγόρης θα μας απαντούσε όπως ο Χιλλ στον σ. του Χέυγουντ: «Μην θρηνείτε, οργανωθείτε!»